Brzeg – Stare Miasto – układ urbanistyczny

Układ urbanistyczny najstarszej części miasta jest – jeśli nie najcenniejszym – to najstarszym zabytkiem Brzegu.
Historyczny układ pochodzi z roku 1250, kiedy to wieś targowa Wysoki Brzeg została podniesiona do rangi miasta. Wtedy to nieznani z imienia urbaniści wytyczyli owal a wewnątrz niego place i szachownicę ulic. Zdarzyło się to 750 lat temu, a do dziś istnieją te same place, te same ulice, ten sam owalny zarys Starego Miasta.
Stare Miasto, rozplanowane w 1250 r. ma kształt owalu. Po jego obrysie biegły gotyckie mury miejskie — patrz opis murów i fortyfikacji). Wewnątrz owal był wypełniony dość nieregularną szachownicą ulic. Ulice, w zależności od znaczenia, miały różną szerokość, najszersze były te prowadzące do bram miejskich oraz łączące główne place miasta. Natomiast lokalne uliczki nie raz miały szerokość kilku łokci. Najważniejszymi punktami miasta były place: Zamkowy, Rynek, Młynów, Moniuszki i przed kościołem św. Mikołaja).
Prawie wszystkie ulice biegły równolegle bądź prostopadle do głównej osi miasta. Wyjątkiem była ulica Długa, która jeszcze przed lokacją miasta była traktem wschód-zachód i po lokacji zachowała swój przebieg łącząc na ukos bramy Wrocławską ze Starobrzeską.
Schamaty tu przedstawione nie uwzględniają luk w zabudowie, z początku były one spore, minęły setki lat zanim wszystkie miejsca zostały wykorzystane. Ponadto częste pożary i wojny powodowały, że zawsze istniały całkiem spore luki w zabudowie, co zresztą ma miejsce do dziś. Mimo tak wielu nieszczęść, które dotykały miasto – a wystarczy wspomnieć największe jak najazdy husytów, wojna trzydziestoletnia, I wojna śląska, wojny napoleońskie – układ ulic nie zostawał naruszany podczas odbudowy i zachował się szczęśliwie do dziś.

Największych zmian dokonano w XIX wieku, gdy po ostatecznej rozbiórce murów średniowiecznych wytyczono w ich miejsce nowe ulice i place: przede wszystkim ulicę Chrobrego, Nadodrzańską, plac Bramy Wrocławskiej, Nowy Rynek, plac Nad Odrą. Zmiany te dość radykalnie zmieniły wygląd tych miejsc, gdzie dawniej stały bramy.
Nie były to jednak posunięcia zmieniające podstawowy układ historyczny, bo ograniczały się do poszerzania wszystkich miejsc, gdzie wcześniej już istniały małe place i wąskie przejścia wzdłuż murów.

Duże zmiany – choć na szczęście nie nieodwracalne – nastąpiły po drugiej wojnie światowej. Stare Miasto w lutym 1945 roku zostało w połowie obrócone w perzynę a odbudowa trwająca do lat 70. nie nawiązywała stylowo do ocalonej zabudowy. Burzono także budynki, które można było ocalić. W dwóch miejscach drastycznie zmienił się zabytkowy układ. Wzdłuż ulicy Polskiej powstała zabudowa blokowa nie odzwierciedlająca historii chociaż same brukowane uliczki zachowano. Zlikwidowano natomiast niefrasobliwie uliczki Kopernika oraz Górną. Powstała też całkiem nowa ulica Krzeszowica, która łączy ulicę Polską z ulicą Rybacką. Pozostałe zmiany, jak choćby znaczne poszerzenie ulicy Jagiełły, albo urządzenie zieleńców czy parkingów w miejscu dawnej zabudowy nie zniszczyły zabytkowego układu, który czeka na wypełnienie budynkami nawiązującymi do 750-letniej tradycji.

Jak doskonale zachował się układ Starego Miasta najlepiej przedstawiają ruchome schematy.