| Miejscowość | Język ojczysty | Odsetek ludności polsko- i dwujęzycznej |
| tylko polski | niemiecki i polski |
| Brzeg | 1728 | 162 | 7 % |
| Kurznie | 310 | 0 | 55 % |
| Rogalice | 3 | 289 | 93 % |
| Karłowice | 1 | 244 | 34 % |
| Kuźnica Katowska | 191 | 0 | 51 % |
| Stare Kolnie | 75 | 0 | 14 % |
| Wróblin | 24 | 43 | 24 % |
| Tarnowiec | 58 | 1 | 16 % |
| Lewin Brzeski | 43 | 10 | 2 % |
| Karłowiczki | 15 | 30 | 37 % |
| Kantorowice majątek | 34 | 0 | 34 % |
| Mąkoszyce | 29 | 0 | 4 % |
| Rybna majątek | 28 | 0 | 28 % |
| Łosiów | 21 | 1 | 2 % |
| Skarbimierz | 18 | 4 | 6 % |
| Pisarzowice | 21 | 1 | 6 % |
| Rybna wieś | 18 | 1 | 5 % |
| | | |
Niewielkie skupiska ludności polskiej znajdowały się ponadto w: Małujowicach, Czepielowicach, Brzezinie, Stobrawie, w majątku w Ptakowicach, majątku w Mąkoszycach, Raciszowie, Pawłowie, Żłobiźnie, w majątkach w Łosiowie, Kościerzycach, Jankowicach Wlk.
W pozostałych miejscowościach liczba osób nie przekroczyła 10.
|
Z powyższych fragmentarycznych tabel wynika, że na początku XX
wieku polskość utrzymała się już na niewielkich obszarach powiatu. Wyróżnić można kilka skupisk.
Największe skupisko znajduje się w Brzegu, choć w ogólnej liczbie mieszkańców język ten nie jest zbyt
popularny.
Drugie skupisko znajduje się w Borach Stobrawskich, gdzie w trzech wsiach: Rogalicach, Kurzniach i
Kuźnicy język polski jeszcze dominował, w sąsiednich Karłowicach, Karłowiczkach, Rybnej, Tarnowcu i
Starych Kolniach miał całkiem spory udział.
Trzecie skupisko, dużo mniejsze to Lewin i okolice miasteczka: Wróblin, Ptakowice, Kantorowice.
Ponadto istnieją kilkunastoosobowe skupiska w niektórych wsiach czy majątkach, np. w Małujowicach,
Brzezinie, Skarbimierzu, w Łosiowie, czy Jankowicach, lecz ginęli oni w ogólnej liczbie przeludnionych
wówczas wsi.
Ciekawych odkryć można dokonać analizując przynależność do
kościoła. Oglądając zestawienia z tego okresu można dojść do wniosku, że wyznanie było istotniejszą
sprawą niż świadomość narodowa.
W grupie osób deklarujących język polski jako ojczysty, w powiecie brzeskim wcale nie ma jednomyślności.
Całkiem inaczej niż na Górnym Śląsku, gdzie utarł się stereotyp katolik-Polak, w okolicach Brzegu jest
różnorodność.
W samym Brzegu większość Polaków to katolicy. Przyczyny mogą być dwie. Z jednej strony to imigranci
z Polski i z Górnego Śląska – ci przywieźli tu katolicyzm po 1675 roku. Druga grupa, to biedniejsza część
autochtonów, trwająca przy języku polskim. W Brzegu była też, aczkolwiek w mniejszości, grupa ewangelików
polskiego pochodzenia zgrupowana przy kościele Trójcy Świętej, gdzie najdłużej odprawiano msze po polsku.
W okolicach Lewina Polacy to wyłącznie katolicy, tu również można wysnuć hipotezę, iż większość z
nich to imigranci z położonych za miedzą sąsiednich powiatów opolskiego i niemodlińskiego, tam
bowiem religia katolicka bezwzględnie dominowała. Hipotezę popiera fakt, iż Polacy tam zamieszkiwali
głównie majątki i przyfabryczny Wróblin.
Na terenach prawobrzeżnej części Ziemi Brzeskiej, gdzie wśród ludności polskiej większość
mieszkańców stanowili autochtoni, sytuacja była zgoła inna. Tutaj większość wsi, bez względu na
używany język była ewangelicka. Ich geneza jest jasna, wprowadzona w 1523 roku religia obowiązywała
w całym księstwie brzeskim do 1675 roku, praktycznie wszystkie wsie pamiętające te czasy zostały
ewangelickie aż do II wojny światowej. I tak było w największych polskich ostojach. Jest jednak
jeden wyjątek: katolicka parafia w Karłowicach, która skupiała także mieszkańców Rybnej. W tych
dwóch miejscowościach ludność polskojęzyczna była obu wyznań.
Autor wystrzega się komentarzy na temat narodowości mieszkańców Śląska. Pamiętać należy o tym, że pojęcie "naród" zostało zdefiniowane dopiero w XX wieku i nie sposób go odnosić do czasów wcześniejszych. Nacjonalizm, który apogeum osiągnął w XX wieku, także nie pozwala traktować wiarygodnie jakichkolwiek danych. Zastosowane w tabelach kryterium wg "języka ojczystego" w dużym stopniu może dać jakieś wyobrażenie o ówczesnych mieszkańcach, choć należy pamiętać, że język ojczysty, to nie koniecznie język używany. Metody sporządzania spisu również nie były pozbawione nieprecyzyjności (albo subiektywizmu), widać to jaskrawo przy porównaniu Rogalic i Kurzni. W pierwszym przypadku byli wyłącznie mieszkańcy dwujęzyczni, w drugim ani jednego, który był dwujęzyczny.
W tabelkach uwzględniono podział administracyjny z roku 1905, kiedy osobno traktowano wsie a osobno majątki (dobra) ziemskie, zamkowe czy leśne. W późniejszym czasie ten podział został zlikwidowany i dziś mamy tylko sołectwa.