Nazewnictwo
Polonizacja po II wojnie

Formalny proces ustalania nowych nazw miejscowości rozpoczął się 7 maja 1946 r.*1 od Brzegu i Grodkowa. Najpierw nowe nazwy dostały największe miejscowości, potem sukcesywnie coraz mniejsze. Na Ziemi Brzeskiej większość wsi sołeckich przemianowano zasadniczo do końca 1947, a ostatnią zmianą było nadanie nazwy osadzie Olszak*2.

Nieco później formalne zmiany dotknęły sieci rzecznej*3 bo 1949 r. oraz nazw obiektów fizjograficznych - dopiero w 1954 r*4.

Procesem nadawania nowych nazw zajmowała się specjalna "Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych" (dalej: Komisja) powołana przy ministerstwie administracji, jeszcze przed wojną. W okresie polonizacji, w latach 1946 - 1950, dokonała w sumie 35 tysięcy zmian co może być wytłumaczeniem dla następnych akapitów. Bez wątpienia komisja działała pod naciskiem ówczesnych władz i presją czasu. Chociaż w jej skład wchodziły ogólnie uznane autorytety naukowe - to trudno uznać za naukowe efekty ich pracy, w wielu miejscach bywały wręcz groteskowe. Jeśli nadrzędnym zmiany nazw było zatarcie niemieckiej przeszłości, to efekty są odwrotne - gdyż w morzu nazw sztucznych, nadawanych z urzędów, zaginęły prawdziwe perełki świadczące o słowiańskiej przeszłości niektórych wsi.

Pierwszy nie powinien budzić wątpliwości: szukano słowiańskiego rdzenia i nadawano mu współczesne brzmienie i współczesną ortografię. Nie budzi to zdziwienia, jest to także zgodne z przyjętymi zasadami - nazwa powinna odzwierciedlać historię. Czytelnikowi nie znającemu realiów może się wydawać, że pierwotna nazwa zapisywana jako "Mankoschicz" niewiele ma wspólnego z "Mąkoszycami", ale pamiętać należy, że w średniowieczu nie było polskiej ortografii, więc nazwy były zapisywane fonetycznie, "po swojemu" i najczęściej przez obcojęzycznych skrybów.

Wiele nazw nadano na podstawie tylko jednego dokumentu – - Księgi uposażeń *5 – która zawierała dwie wersje nazw: najczęściej z czasów lokacji na prawie polskim i niemieckim. Jeśli te nazwy nie były nigdzie wcześniej lub później skojarzone, to jest to zbyt wątła informacja, by uznać ją za naukową. A już kuriozum było ustalanie nazwy na podstawie hipotez, domysłów, jak np. w przypadku villa Costeritz, która pojawiła się tylko raz w jednym dokumencie i nikt nie zdołał nigdy ustalić której wsi dotyczyła. Na chybił-trafił wybrano wieś pod Brzegiem, którą nazwano Kościerzycami.

Zaciekawienie też wzbudza nazwa Karłowice, która nie nawiązuje do polskiej nazwy średniowiecznej (rdzeń pochodził od wyrazu kat albo kot), tylko raczej do późniejszego brzmienia niemieckiego (od Karla, Karola), które było też używane w niektórych zagranicznych pismach polskojęzycznych. W tym wypadku wielka szkoda, że nie użyto polskiej nazwy Katowice.

Drugi sposób polegał na kalce językowej, czyli na dosłownym tłumaczeniu wyrażenia. Prosty przykład: Klein Neudorff (co znaczy po niemiecku: mała nowa wieś) zostało przemianowane na Nowa Wieś Mała. Jeśli nazwa miała od początku brzmienie niemieckie, a jej znaczenie było oczywiste, to taki sposób zmiany wydaje się uzasadniony. Zachowana jest ciągłość znaczeniowa, i w jakiś sposób przekazywana jest historia nazwy.

Trzeci sposób - najpowszechniejszy - to była twórczość własna Komisji. Twórczość, która miała tylko jeden cel - zlikwidować brzmienie niemieckie - nadać brzmienie polskie. Wielka dowolność z jaką stosowano tę metodę spowodowała, że dzisiaj trudno odróżnić nazwy historyczne od nazw przypadkowych. Czasem wydaje się, że starano się nawiązać do historii, i doszukujemy się np. w nazwie Skarbimierz jakichś skojarzeń z bogiem handlu, posiadaczem skarbów - Hermesem i przedwojenną nazwą Hermansdorf. Nie! To była tylko i wyłącznie powojenna fantazja. Taka dowolność - zamiast porządkować - czasem przysparzała nowych kłopotów. W jednym lub w sąsiadujących powiatach powstały takie same nazwy: Przylesie i Przylesie Dolne (przy czym oba na podobnej wysokości), ale to drugie przymiotnik Dolne odziedziczyło po niemieckiej nazwie, bowiem były dwa Seifersdorfy. Przy czym jeden Seiffersdorf Dolny otrzymał nazwę Przylesie Dolne, a drugi... Jaszów. Podobnie było ze Starowicami, o czym dalej.

W różnych powiatach i gminach było różnie. Na Ziemi Brzeskiej był stosunkowy porządek, chociaż o gminie Lubsza tego powiedzieć nie można. Zarządzenia ówczesnego ministra Gomułki lekceważono najbardziej w powiatach niemodlińskim i grodkowskim. Do dzisiaj w Grodkowie używa się powszechnie i świadomie w mowie nazwy Tarnawa, a w piśmie Tarnów. Ale i w dokumentach przez wiele lat po wojnie stosowane były warianty nazw, były rozbieżności na mapach różnych wydawców, na znakach drogowych i w dowodach osobistych.

Problem z nazwą miał też stary, piastowski jeszcze, folwark Lednica. W latach 50. był w administracji radzieckiej i chyba dlatego umknął weryfikacji. Potem przypięto mu fantastyczną nazwę Pleśniewo. W latach 80., akurat po śmierci Leonida Breżniewa, pojawił się na drogowskazie napis Leonice. I takiej nazwy używali mieszkańcy. Na szczęście ostatnimi czasy wrócono do nazwy Lednica.

Dwie nazwy posiada też przysiółek Czepielowic, w dowodach osobistych nazywany Złotą Gęsią, a w spisie miejscowości Złotówką. Pierwsza nazwa jest kalką z niemieckiego, druga tworem wymyślonym przez komisję.

Trudno jest dzisiaj oceniać pracę Komisji UNMiOF, bo były to naprawdę inne czasy - nie było cyfrowych bibliotek, faksów, a w terenie brakowało nawet maszyn do pisania. Z drugiej strony - nie ma żadnych przesłanek, by wyniki pracy traktować jako dzieło naukowe: bezkrytycznie i ostatecznie. Wręcz przeciwnie - należy mieć świadomość, że w wielu, wielu przypadkach decyzje komisji nie miały nic wspólnego z nauką - z onomastyką.