Odra

Odra na Ziemi Brzeskiej Największą rzeką regionu jest Odra. Całkowita długość: 854 km. Płynie lewą krawędzią szerokiej Pradoliny Wrocławskiej. Rzeka przecina opisywany teren na dwie części, wyraźnie różne pod względem krajobrazowym i kulturowym, wykształcił się nawet termin dzielący Ziemię Brzeską na lewobrzeżną i prawobrzeżną.

Na terenie Ziemi Brzeskiej lewy brzeg Odry jest wysoki, prawy natomiast niski i w przeszłości rzeka często nań wylewała. W ostatnich 800 latach największe powodzie sięgały niemal pod Lubszę (7 km), a koryto zmieniało swój bieg. Dopiero uregulowanie rzeki rozpoczęte szczątkowo w XVIII w., a od 1874 – planowo, ujarzmiło wody.

Obiekty posegregowano wg nurtu rzeki: od góry rzeki (czyli od wschodu) ku dołowi rzeki czyli ku pólnocnemu-zachodowi. Analogicznie prawy brzeg (najczęściej północny) to brzeg położony po prawej stronie statku płynącego z nurtem rzeki.

Kępy i „wyspy”

Na terenie Ziemi Brzeskiej Odra posiada trzy kępy (kępy – naturalne wyspy na rzece). Są to Srebrna, Młyńska i Jeżynowa. znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie Starego Miasta w Brzegu.

Jednak budowa kanałów żeglugowych dla barek w XIX i XX w. utworzyła kilka nowych „wysp”.

Największa z nich ma niemal 11 km2. Znajduje się na niej wieś Prędocin, a utworzona została przez budowę kanału o długości 7,7 km z Kopania pod Brzeg. Następny kanał (obecnie o długości 2,7 km) ma ciekawą historię, gdyż powstawał w 2 etapach. Pierwszy odcinek wybudowano w l. 1981-1895. Rozpoczyna się na wschodnim krańcu Brzegu, tam jest też śluza, a kończył przy ulicy Nadbrzeżnej. W ten sposób powstała pierwsza wyspa. Około 1915 r. wybudowano drugi odcinek, który ominął garbarnię, tworząc następną wyspę. Obie wyspy z czasem zostały połączone poprzez zasypanie fragmentu kanału i istnieje tam dzielnica przemysłowa. (Patrz też do rozdziału Świat zaginiony.)

Najkrótszy kanał, o długości 1,0 km skraca małe zakole Odry w okolicach Lipek zaledwie o 250 metrów.

Śluzy i jazy

Odra do niedawna była ważną droga komunikacyjną, którą przewożono masowe towary, takie jak węgiel, ruda, piaski i żwiry. A w przeszłości przede wszystkim drewno i zboże. Dziś jej znaczenie podupadło. Chociaż nadal to najtańszy środek transportu to przez Brzeg przepływa w sezonie zaledwie kilka barek dziennie.
Aby umożliwić żeglugę rzeka została uregulowana i skanalizowana na odcinku od Koźla do Brzegu Dolnego. W Koźlu z Odrą łączy się żeglowny Kanał Gliwicki. Natomiast poniżej Brzegu Dolnego aż do Szczecina rzeka płynie swobodnie. Poważnie ogranicza to żeglugę na tamtym odcinku. Skanalizowanie rzeki polega na wyprostowaniu większych zakoli poprzez budowę kanałów. Regulacja rzeki to zwężenie jego koryta, pogłębienie, wzmocnienie brzegów i budowa stopni wodnych. Wszystko po to, by umożliwić żeglugę barkom o dużej wyporności. Takich stopni składających się z jazu i śluz jest na Odrze 24, z tego 5 znajduje się w naszej okolicy.
Pięć stopni na terenie naszego powiatu to: Zawada koło Golczowic, Ujście Nysy, Kopanie-Zwanowice, Brzeg i Lipki. Redukują one w sumie różnicę poziomów wynosząca około 10 metrów. Do niedawna (do lat 80. XX w.) wszystkie urządzenia pochodziły z początków XX wieku. Po modernizacji ostatniego stopnia w Lipkach nie ma już na tym terenie drewnianych jazów kozłowo-iglicowych, wszystkie 5 ma nowoczesną konstrukcję żelbetową. Zautomatyzowane zostało też sterowanie śluzami.

Obok rycinka pokazuje przyspieszoną pracę śluzy. Opis działania śluzy krok po kroku przedstawia seria rysunków w galerii. 1. Pierwszy stopień wodny znajduje się koło Golczowic. Nosi nazwę „Zawada”, a zawdzięcza ją miejscowości położonej między Golczowicami a Mikolinem. Rzeka jest podzielona wzdłuż na dwie części. Z lewej znajduje się jaz (który służy do pietrzenia wody i wygląda jak mały wodospad), a prawej strony jest śluza, która pozwala barkom na pokonanie stopnia wodnego. Budynki techniczne i małe osiedle domków znajduje się po prawej stronie Odry. Można tamtędy przejść przez rzekę korzystając z bezpiecznych kładek. 2. Następny stopień znajduje się u ujścia Nysy Kłodzkiej. I tak się nazywa: Ujście Nysy –. Tu również śluzie towarzyszy jaz. Miejsce to opisane jest osobno. 3. Kolejny stopień znajduje się poniżej wsi Kopanie. Tu jednak śluza nie towarzyszy jazowi. Podobnie jak w trzech kolejnych przypadkach śluza znajduje się na kanale a jaz spiętrza wody na głównym, starym korycie Odry.
Dojazd do śluzy od Zwanowic. Obok śluzy znajduje się duży most, można tamtędy przjechać na „Wyspę Prędocińską”.
Do jazu można dotrzeć od strony Stobrawy, asfaltem, a ostatnie kilkaset metrów droga polną. Przez jaz jednak nie da się przejechać. O ile spotkamy załogę, to dzięki jej uprzejmości można przedostać się na drugą stronę tunelem pod dnem rzeki. 4. Kolejna śluza znajduje się w Brzegu, na początkowym odcinku kanału. Tu chyba najlepiej zachowały się stare urządzenia, budynki nastawni z 1890 r i pocz. XX w. Dojśc tam można od strony miasta ulicą Grobli, lub lepiej wałem za kanałem.

Ciekawym rozwiązaniem są brzeskie jazy. Nie przedzielają rzeki w poprzek jak w innych wypadkach, tylko rozciągnięte są między naturalnymi kępami i spietrzają wody w czterech miejscach. 5. Ostatni stopień znajduje się na Odrze i krótkim kanale w pobliżu Lipek. Dojechać tam można od strony Lasu Ryczyńskiego. Tam też znajduje się solidny most nad kanałem.
Nowy jaz został oddany do użytku całkiem niedawno, zastąpił on znajdujący się sto metrów wyżej drewnianą konstrukcję kozłowo-iglicową. Obejrzeć go można zarówno od strony wyspy jak i od strony Lipek. Nad jazem jest most dla małych pojazdów.

Mosty i promy

Na terenie współczesnego powiatu istniało lub istnieje w sumie kilkanaście przejść przez Odrę, różnego rodzaju.
Najstarsze są promy. Dzisiaj już żaden nie kursuje, chociaż można bez trudu znaleźć ślady ich funkcjonowania. Niegdyś przeprawy dla pojazdów istniały w Golczowicach, Mikolinie (poniżej obecnego mostu), Kopaniu (w środku wsi), pod Brzegiem (poniżej połączenia Odry z Kanałem Odry), oraz w Lipkach (dobijał na wysokości Rozdroża Ryczyńskiego).
Ponadto istniały przeprawy osobowe, ostatnia działała jeszcze w latach 90 XX w. w Lipkach, przy dawnym jazie, służyła pracownikom stopnia wodnego. Mosty drogowe są dwa: w Mikolinie (zbudowany w 1934 r.) oraz w Brzegu, istniał przynajmniej od XIII wieku. Ponadto przejśc przez Odrę, rzadziej przejechać, można na stopniach wodnych: w Zawadzie jest nowoczene przejście dla pieszych nad jazem (na codzień zamknięte), w Kopaniu (przejście tunelem pod jazem, otwierane czasem dla wycieczek), w Lipkach (nowoczesny most dla lekkich pojazdów, ogólnodostępny dla pieszych i rowerów).

Wezbrania i powodzie

Od czasu uregulowania rzeki wielkie powodzie są wyjątkowe, niemniej rzeczą zwyczajną jest występowanie wody z brzegów niemal każdej wiosny (po topnieniu śniegów) oraz w lipcu (po obfitych opadach). Niskie tereny znajdujące się między wałami przeciwpowodziowymi wypełniają się wodą po każdym wezbraniu. Na zdjęciu widok z mostu na kanale Odry w Brzegu. Po lewej kanał, po prawej tereny zalewowe po wezbraniu Odry w marcu 2004 r. Swoista grobla, to wał przeciwpowodziowy, którym prowadzi zielony szlak. Jak się okazało w lipcu 1997 r. obwałowania Odry nie wytrzymały rekordowej ilości wody i, jak przed wiekami, rzeka rozlała się na prawy brzeg 7 km, docierając niemal do centrum Lubszy. Dwie wielkie wyrwy w wałach, pod Babim Lochem i w okolicy PGR Kościerzyce, utworzyły nową odnogę rzeki, która płynęła przez kilka tygodni szerokim strumieniem między Kościerzycami a Czepielowicami, Michałowicami a Lubszą, dalej przez Szydłowice i Błota, by wpaść w dolinę Smortawy i powrócić do głównego koryta Odry dopiero w okolicach Czernicy (w powiecie wrocławskim). W czasie lipcowej powodzi pod wodą znalazły się wszystkie miejscowości leżące między Odrą a lasem: od Rybnej, Starych Kolni, po Leśną Wodę. Nie ucierpiała tylko wyżej położona część Lubszy. W samej gminie Lubsza zalanych zostało 1247 budynków mieszkalnych. Podobnie z brzegów wystąpiła Nysa zalewając Głębocko, Kantorowice, Lewin, Skorogoszcz oraz Wronów.

Przyroda

Kapryśna rzeka nie pozwala na stawianie budowli w najbliższym sąsiedztwie koryta i z tego powodu brzegi rzeki, mimo bliskości ośrodków przemysłowych są stosunkowo rzadko odwiedzane przez człowieka (wyjątek – odcinek w Brzegu). Dlatego Odra jest oazą dla licznego ptactwa wodnego. Najliczniej występują kaczki krzyżówki oraz mewy śmieszki. Można tu spotkać łabędzie nieme, kaczkę tracz nurogęś, wiele gatunków przelotnych. Atrakcją są także nadodrzańskie krajobrazy: łęgi, błonie.
Zdjęcia