Przez ostatnie kilka tygodnie namawiałem do poznania średniowiecznych budowli obronnych, dziś zapraszam do poznania kolejnej budowli, również obronnej, ale jakże innej. Porozmawiamy o wielkim forcie. A jego historia jest ciekawa i tajemnicza, powstał 260 lat temu, niedawno, a mniej o nim wiemy niż o piramidzie Cheopsa.
W szkole nas o tym nie uczono, więc może najpierw króciutka lekcja z historii. Jest rok 1740, cały Śląsk, w tym Brzeg i Skorogoszcz należą do rządzonej przez Habsburgów Austrii. W sąsiednich Prusach, w maju umiera król i jego miejsce zajmuje młody Fryderyk II. Pięć miesięcy później w Wiedniu umiera cesarz i na tronie zasiada jego córka Maria Teresa. Młody Fryderyk nie jest dżentelmenem, nie czeka aż minie żałoba, w grudniu najeżdża zbrojnie na Śląsk. W kilka miesięcy opanowuje prawie cały. Austriackie załogi bronią się jedynie w miastach-twierdzach, m.in. w Brzegu, Nysie, Kłodzku i Głogowie. To wtedy, 10 kwietnia 1741 r., w pobliżu Brzegu stoczyła się słynna, największa bitwa tej wojny. Była to pierwsza poważna bitwa młodego króla, do historii przeszła pod nazwą bitwy pod Mollwitz. Austriacy ponieśli wówczas klęskę i wkrótce, bo 4 maja poddają też Brzeg. Jeszcze tego samego roku podstępem zostają zajęte Wrocław i Nysa. I tak cały Śląsk jest w rękach Fryderyka II.
Wówczas to w umysłach króla i sztabu powstają pierwsze koncepcje umocnienia swych pozycji. Wśród planów jest rozbudowa twierdzy nyskiej albo budowa całkiem nowej koło Skorogoszczy. Pomysł budowy fortu nad Odrą przypisuje się marszałkowi Schwerinowi – temu samemu, który wygrał w imieniu króla bitwę pod Małujowicami. Schwerin uważał, że budowa nowego fortu poza miastem będzie wiele rentowniejsza, nie będą temu przeszkadzać bogaci mieszczanie, jak w Nysie, w końcu będzie kontrola nad wciąż niespokojnym regionem Górnego Śląska. A miejsce było faktycznie wymarzone – raz blisko głównego traktu, dwa odgrodzone Nysą, Odrą, starorzeczami i terenami zalewowymi.
Do realizacji planów przystąpiono w 1743 roku, po zakończeniu pierwszej ale nie ostatniej wojny śląskiej. (Pokój zawarto w sierpniu 1742 r.) Zmodernizowano wówczas 5 podstawowych ogniw obrony na Ślasku: twierdze w Nysie, Wrocławiu, Głogowie, Kłodzku, Brzegu, rozpoczęto budowę zupełnie nowych twierdz wokół Koźla oraz budowę twierdzy koło Skorogoszczy. Plany i budowę tej ostatniej prowadził inżynier pułkownik Wallrave, z pochodzenia Holender. Plan zakładał powstanie trzech nowoczesnych fortów: największego w widałch Odry i Nysy na planie pięcioramiennej gwiazdy i dwóch mniejszych odpowiednio na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej i prawym brzegu Odry. Rozpoczęto od największego i na nim inwestycja się zakończyła. Budowę przerwało kolejna wojna z Marią Teresą , wywołana znów przez Fryderyka II (w sierpniu 1944 r.). Tym razem najechał na Czechy, ale front rychło przeniósł się na Śląsk. Działania wojenne prowadzone są m.in. pod Dobromierzem, gdzie Prusacy odnoszą głośne zwycięstwo i koło Koźla. Nic nie wiadomo, by walki dotarły pod Skorogoszcz. Wojna kończy się w grudniu 1745 roku i tym samym kończy się historia fortów u ujścia Nysy.
Od tego czasu minęło 258 lat. Miejsce tak jak w 18 wieku jest odludne, dzikie, trudnodostępne. Ale wszelkie próby odnalezienia śladów nie przynoszą efektów. A przecież twierdza była potężna, musiały po niej zostać przynajmniej hałdy ziemi. Trudno by przez ten czas uległy erozji. Pewne jest, że w tym dzikim miejscu zaszły wielkie zmiany związane z regulacją Odry. Gdy przyjrzymy się starym projektom Wallrave'a z 1743 r. i obecnym mapom, zauważymy zupełnie inny przebieg Nysy, a wędkarze potwierdzą występowanie starorzeczy – koryt którymi kiedyś ta rzeka płynęła. Jeśli uwzględnimy, że nurt Nysy przeniósł się na wchód, to największy fort wybudowano na dzisiejszym lewym brzegu Nysy. To realne, ale w tym miejscu zachowane jest średniowieczne grodzisko. Badanie archeologiczne odkryły tam tylko skorupy garnków i trudno uwierzyć by grodzisko przetrwało budowę fortu. Na jakim etapie zakończyły się inwestycje? Czy w ogóle cokolwiek powstało? Jeśli fort był prawie gotowy w 1745 roku, to dlaczego nie było o nim ani wzmianki w następnych wojnach, np. w czasie wojny siedmioletniej? A może wszystko to tylko zwykłe papierowe plany?
Tak czy inaczej twierdza „Ujście Nysy” istnieje w świadomości, zajmowali się nią architekci, teoretycy sztuki walki, a plany twierdzy krążą w internecie i publikują je poważne podręczniki wojskowości.