Nazewnictwo

Do połowy XIII w. pojawiło się zaledwie kilka dokumentów, w których występują nazwy własne z tego terenu (m.in. Brzeg, Grodków, Michałów). Więcej wiadomości pochodzi dopiero z czasów, gdy lewobrzeżny obszar Ziemi Brzeskiej znalazł się pod wpływem silnej kultury zachodniej.

W owych czasach urzędnicy książęcy oraz duchowieństwo to najczęściej Niemcy posługujący się w piśmie łaciną. Z tego powodu mamy dwa sposoby zapisywania nazw miejscowości: albo niemiecki zapis nazw używanych przez miejscową ludność, albo dosłowne tłumaczenie nazwy na łacinę. Najlepszym przykładem jest Brzeg. W pierwszych dokumentach (1234, 1235) jest wymieniany jako: Visokebreg, Wissoke brzegh lub Alta ripa ewentualnie civitas in alta ripa – co znaczy po łacinie miasto na wysokim brzegu. W ten sposób była nazywana część miejscowości na lewym brzegu i większość na prawym – słowiańska nazwa była zapisywana w niemieckiej pisowni lub po łacinie (bo tylko tak wówczas umiano).

Część nazw słowiańskich znamy z dokumentu "Liber fundationis" z ok. 1300 r. gdzie wiele miejscowości odnotowano w dwóch wersjach językowych. O ile taki dwujęzyczny zwyczaj zachował się w powiatach namysłowskim czy opolskim jeszcze długo, to na Ziemi Brzeskiej i Ziemi Grodkowskiej następne dokumenty nie zawierają już nazw podwójnych, i niemal we wszystkich przypadkach pozostały werjse germańskie.

Część miejscowości została założona dopiero przez przybyszów niemieckich, bądź została przez nich szybko zdominowana i nazwy te mają od pierwszych zapisków niemieckie brzmienie.

Od średniowiecza aż do XVIII wieku nazwy przechodziły powolną ewolucję, zmiany polegały na upraszczaniu zapisu, przystosowaniu do niemieckiej ortografii i fleksji. Zmiany te objęły większość wsi lewobrzeżnych. Na prawy brzegu Odry polskie nazwy były mniej podatne na zmiany rdzenia, choć oczywiście wszystkie końcówki dostosowano do wymogów ortografii niemieckiej.

W XVIII w., po zajęciu Śląska przez Prusy (1741), zwłaszcza w okresie akcji kolonizacyjnej, kilkanaście mniejszych osad otrzymało nazwy niejako narzucone przez administrację, czy też nowych właścicieli. Troszkę to urozmaiciło nazewnictwo na terenach prawobrzeżnych, gdyż nowe nazwy były wyraźnie inne, powstały we współczesnym niemieckim języku literackim.

W przeciwieństwie do regionów Górnego Śląska, tu nowe nazwy otrzymywały tylko osady nowe, nie zmieniano nazw starych wsi.

XX w. Wielkie zmiany zaszły w połowie XX w. Rozpoczęło się od zmian w l. 1936-1938 r. kiedy to za rządów faszystów na całym Śląsku masowo zmieniano wszelkie nazwy słowiańskie. Nie ominęło to Czepielowic, które w 1938 przemianowano z Tschöplowitz na Gerlachshein oraz Leśnej Wody, którą przemianowano z Smortawe na Waldwasser i Książkowic, które przemianowano z Bukowegrund na Buchengrund. Ponadto w latach 30. dokonano kilkunastu zmian kosmetycznych w ortografii.

Polonizacja. Następne wielkie zmiany wprowadziła administracja polska w latach 1946 - 1950. Oficjalnym powodem było przywracanie starych nazw słowiańskicha prawdziwym nadrzędnym celem była likwidacja wszelkich śladów historii niemieckiej. Przeprowadzono to na trzy sposoby.

W razie znalezienia słowiańskiego rdzenia spolonizowano go dodając sztampowo końcówkę -wice, przez co nazwy straciły barwę, niepowtarzalność i śląski charakter.

Część nazw pierwotnie niemieckich (np. wsi założonych w XIII w. i XVIII w.) przetłumaczono dosłownie na polski (na zasadzie kalki językowej). W ten sposób nazwa zachowała pierwotne znaczenie (np. Schreiben-dorf = wieś pisarza = Pisarzowice), choć zupełnie zmieniła brzmienie.

Kolejny sposób, stosowany wtedy, gdy nazwa miała niemieckie pochodzenie, to wymyślanie nazwy na poczekaniu, zupełnie dowolnej i zupełnie oderwanej od tradycji lokalnej.

Formalny proces zmiany nazw miejscowości rozpoczął się 7 maja 1946 r, (zarządzeniem ministra ustalono nazwy dla Brzegu i Grodkowa). Na Ziemi Brzeskiej większość nazw miejscowości była ustalona do końca 1947 roku. Dokładniej ten proces opisany jest w następnym artykule. .

Charakterystyczną cechą tej ziemi jest bardzo ubogie słownictwo topograficzne.  W powszechnych użyciu, poza nazwami miejscowości, są jedynie nazwy największych rzek: Odry, Nysy, Stobrawy. Nazwy mniejszych rzek: np. Smortawy, Śmieszki są używane częściej przez turystów niż przez miejscowych. Niektóre określenia stworzone przez krajoznawców, bądź odkryte przez historyków (np. Wzgórze Szubieniczne, Winna Góra, Las Ryczyński, Kolno, Czerwony Dwór, Wzgórze Wronie) pozostają w mało popularnych opracowaniach, natomiast przez miejscową ludność są zupełnie nieznane. Do nielicznych nazw własnych używanych przez mieszkańców (i przez nich stworzonych!) należą nazwy stawów – miejsca wypoczynku. Są to Trzeci Staw, Babi Loch, Kamienny Staw, Judengrab (lub Judengraben). Ostatnia nazwa jest chyba jedyną, która oparła się polonizacji i przetrwała w wersji niemieckiej do naszych czasów, aczkolwiek jedynie w mowie potocznej. Wszystkie rodzaje nazw są w maksymalnym stopniu  wykorzystywane w niniejszym przewodniku, (co nie zawsze musi oznaczać, że są powszechnie znane).