Przyroda – Lasy i obszary chronione

Podczas wycieczek rowerowych istotną rolę odgrywają lasy. Obszary Nadleśnictwa Brzeg* obejmują 15.431 hektarów, z czego 14.267 ha stanowią lasy, pozostała powierzchnia to m.in. polany, łąki i drogi śródleśne. Lesistość starego powiatu wynosi 25 %, jest jednak wyjątkowo zróżnicowana po obu stronach Odry.

*   Ponieważ lasy niepaństwowe stanowią znikomy ułamek w ogólnej powierzchni, dlatego przytoczone tutaj dane uwzględniały lasy należące do Nadleśnictwa Brzeg, które swym zasięgiem zasadniczo obejmuje obszar Ziemi Brzeskiej.

W lewobrzeżnej części nadleśnictwa jedynym większym kompleksem leśnym jest las za Przylesiem (345,9 ha). Zalesione są również brzegi Odry (głównie na „Wyspie Prędocińskiej” - 380,6 ha) i Nysy w okolicach Zawadna i Kantorowic. Wszystkie te laski zajmują jedynie 1.127 ha, czyli zaledwie 3,8 % całej powierzchni części lewobrzeżnej.
Po tej stronie Odry na uwagę zasługuje też niewielki ale ładny las (znajdujący się już na Ziemi Grodkowskiej), między Michałowem a Głębockiem, wiedzie tam śródleśna droga asfaltowa dostępna dla rowerzystów. Pięknie wyglądają przedwiośniem całe łany śnieżyczek przebiśniegów. Utworozno tam niedawno rezerwat „Kokorycz”.

Lasy prawobrzeżnej części Ziemi Brzeskiej tworzą zachodnią część Borów Stobrawskich , wcześniej w całości należały do obszaru chronionego krajobrazu pn. „Lasy Stobrawsko-Turawskie”. Obszar ten rozciąga się aż od wschodnich części województwa opolskiego, a lasy opisywanego terenu są jedynie jego najbardziej wysuniętą na zachód częścią. Na północ od Lubszy rozciąga się najbardziej zwarty kompleks sięgający granic Ziemi Brzeskiej  na zachodzie, północy i wschodzie. Przecinająca go w poprzek szosa wiedzie ponad 8 km wyłącznie lasem. Ogólna powierzchnia trzynastu leśnictw prawobrzeżnych wynosi 14.304 hektarów, a zalesienie tej części nadleśnictwa wynosi niemal 48 procent.
Innym kompleksem na prawym brzegu jest Las Ryczyński (odłączony w okresie międzywojennym do powiatu oławskiego, obecnie w woj. dolnośląskim), zwany też Odrzańskim. Jest to typowy łęg zalewany w okresach wielkich powodzi. Znajdują się tam dwa rezerwaty leśne.

Głównym typem siedliskowym lasów nadleśnictwa Brzeg są las mieszany (46%) oraz bór mieszany – tj. las mieszany z przewagą drzew iglastych (31%). Lasy liściaste zajmują 22 % powierzchni. Dominującym gatunkiem w drzewostanie jest sosna (61%), która została od XVIII w. sztucznie nasadzana w miejsce takich gatunków jak dąb, buk, jodła a nawet świerk. Do innych gatunków występujących w tych lasach zalicza się dąb (12%), olsza (8%), świerk (7%), brzoza (3%), buk (2%), jesion (2%). Ciekawostką jest nasadzony przez człowieka pod koniec XVIII w. lub na początku XIX w., modrzew sudecki, którego ojczyzną były Morawy. Zaaklimatyzował się i występuje do dziś w okolicach Śmiechowic.

Na terenie powiatu znajduje się 7 leśnych rezerwatów przyrody: Barucice, Leśna Woda, Lubsza, Rogalice, Przylesie, Dębina, Kokorycz; w sąsiedztwie w Lesie Ryczyńskim jeszcze 3: Ryczyn, Kanigóra, Zwierzyniec.

Zainteresowanie wzbudzają także inne miejsca na terenie powiatu, które przyrodnicy proponują objąć ochroną. Są to na wschodnim skrawku powiatu: Odra oraz w Borach Niemodlińskich: Stawy Niemodlińskie. Wszystkie rezerwaty istniejące i proponowane opisane na stronie Rezerwaty.

Większymi formami ochrony obszarowej są „obszary chronionego krajobrazu” oraz „parki krajobrazowe”.

Bardziej zaawansowaną formą ochrony jest ustanowiny w 1999 r. Stobrawski Park Krajobrazowy (opisany osobno).

Na opisywanym terenie największą powierzchnię do niedawna miał obszar chronionego krajobrazu pn. „Lasy Stobrawsko-Turawskie”. Rozciągał się na niemal 1.800 km² od wschodnich po zachodnie granice województwa opolskiego; na północy sięga niemal przedmieść Namysłowa i Kluczborka.
Z chwilą wytyczenia Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, obszar chronionego krajobrazu zmiejszył się o tereny nowego parku. W tej chwili na terenie Ziemi Brzeskiej obszar obejmuje wszystkie tereny na północ od linii Lasu Lubszańskiego. Obejmuje m.in. miejscowości: Raciszów, Rogalice, Tarnowiec, Roszkowice, Kurznie, Karłowice i mniejsze kompleksy leśne: na wschód od Roszkowic i na wschód od Rogalic.

Pograniczne tereny powiatu brzeskiego wchodzą w skład, drugiego pod względem powierzchni na Opolszczyźnie, obszaru chronionego krajobrazu: „Bory Niemodlińskie”. Cały obaszar rozciągający się aż po dolinę Odry pod Krapkowicami ma ponad 481 km². Na terenie nowego powiatu brzeskiego znalazły się dwa kawałki: skrawki gminy Lewin na południe od Oldrzyszowic i Przeczy o powierzchni 13,5 km² oraz pas terenów nad Nysą Kłodzką na Ziemi Grodkowskiej. Choć to niewielkie fragmenty, to jednak bardzo atrakcyjne.

Szczególnie cenny jest zespół 8 stawów (4 z nich leży w granicach gminy Lewin) za Oldrzyszowicami. Przyrodnicy proponują utworzenie tam rezerwatu „Stawy Niemodlińskie”.
Ciekawe są też lasy łęgowe nad Nysą (Dębina i Kokorycz). W pobliżu drugiego, między Osiekiem a Michałowem istnieje użytek ekologiczny „Kanał Młyński” – ulubione miejsce ptactwa wodnego.

Jeszcze inną formą ochrony jest ochrona siedlisk przyrodniczych, prowadzona w ramach europejskiego programu ochrony przyrody „Natura 2000”. Na opisywanym terenie mamy pięć specjalnych obszarów ochrony siedlisk.

Bory Niemodlińskie. Obszar ten obejmuje tereny wokół Niemodlina, ale jego skrawki sięgają także na teren powiatu brzeskiego i obejmują 4 stawy (wspomniane powyżej): Książęcy, Wołowski, Czarny i Kamaszka.

Grądy w Dolinie Odry. Obszar chroni Pradolinę Wrocławską od granicy województw po przedmieścia Wrocławia. Na opisywywanym terenie obejmuje jedynie Las Ryczyński i tereny nad Smortawą koło Bystrzycy.

Lasy Barucickie. Ostoja siedliskowa o pow. 4394 ha o mocno nieregularnym kształcie. Obejmuje obrzerne fragmenty lasów wzdłuż Smortawy od Leśnej Wody, poprzez Las Lubszański, niemal po Świerczów.

Łąki w okolicach Karłowic nad Stobrawą. Obszar obejmuje łąki położone nad Stobrawą (na odcinku od Starych Kolni po Bielice, łaki nad Ortawą i Czarną Wodą, a także nad Budkowiczanką koło Kuźnicy.

Opolska Dolina Nysy Kłodzkiej. Nazwa myląca, bo obszar obejmuje tereny na Ziemi Grodkowskiej: trzy duże kompleksy leśne las Kokorycz, las Dębina, las Żelazna oraz niewielki skrawek lasu koło Ptakowic, już na Ziemi Brzeskiej; w sumie 1440 ha.

Najokazalsze drzewa rosną poza rezerwatami. Najwięcej w borach prawobrzeżnej części powiatu. Ogółem do rejestru pomników przyrody wpisano przynajmniej 92 drzewa, (w całym województwie wg stanu na 1992 było ich 525). Najliczniejsze są dęby (75), pozostałe to: lipy drobnolistne (5), buki (3), graby (2), platany (3), tulipanowiec amerykański, lipa szerokolistna, modrzew europejski i orzech czarny.

Najstarszym i największym drzewem jest dąb w Leśnej Wodzie (na zdjęciu) – oceniany jest na 500 lat, ma wg publikacji wojewódzkich obwód 706 cm, choć pomiar w 1997r. wykazał obwód 750 cm. Przy tej samej alei rośnie jego młodszy o 100 lat kolega – o równie imponującym obwodzie 645 cm [625 cm – 1997r.]. 
Ale po dokładnym zbadaniu może się okazać że większy jest dąb zwany „Pradziadem” w Kopicach. Miał 720 cm pierśnicy a szacowany jest również na 500 lat. Całe Kopice obfitują w pomniki przyrody, jest ich tam w sumie 9.
Najwyższe drzewo to modrzew rosnący na północ od Leśnej Wody.

Ewenementem jest grupa 26 dębów w wieku 450 i dwóch w wieku 350 lat rosnących na skraju lasu w Roszkowicach. Mają one obwody od 260 do 535 cm ! 

Ciekawa jest aleja dębów z Karłowic w kierunku Stobrawy, gdzie 11 drzew ma powyżej 4 m obwodu, w tym najgrubszy osiągnął 616 cm [1997 r.].
Warto także zobaczyć dąb i orzech w parku w Rogalicach oraz platany i tulipanowca w Brzegu.

Wszystkie drzewa wynotowane są w tabeli.

Wśród zwierząt płowych występujących w lasach Ziemi Brzeskiej najliczniejsza jest sarna. Wg spisu z 31 III 1992 r. było 1241 sarn, 190 jeleni, 134 dziki, 63 daniele i 5 łosi. O populację zwierzyny łownej dba ośrodek koło Borucic.
Z gatunków chronionych osobliwością faunistyczną jest jelonek rogacz – gatunek chrząszcza z rodziny jelonkowatych. Owad ten osiąga do 10 cm długości, a żyje w lasach dębowych w okolicach Lubszy i Rogalic. Wystepują tu też kozioróg dębosz i pachnica dębowa. W lasach znajdują się gniazda orła bielika i gniazda bociana czarnego.

W ramach europejskiego projektu Natura 2000, na Ziemi Brzeskiej wyznaczono ostoję ptaków pn. Grądy Odrzańskie. Obejmuje ona tereny Pradoliny Wrocławskiej wzdłuż Odry od przedmieść Opola po przedmieścia Wrocławia. Na terenie Ziemi Brzeskiej obszar ochrony pokrywa się z obszarem wylewów Odry, w tak zwanym międzywalu.

W ostoi stwierdzono wiele rzadkich ptaków. W szuwarach trzcinowych gniazda zakłada, błotniak i zielonka, w piaszczystych skarpach nad wodą zimorodek, jaskółka brzegówka. W licznie tu występujących starych, wilgotnych lasach do lęgów przystępują: bocian czarny, trzmielojad, kania czarna i ruda, bielik i dzięcioł zielonosiwy. W suchszych borach ponadto spotkamy dzięcioła czarnego, lelka i lerkę. Do chronionych lęgowych ptaków leśnych zaliczają się tu również: dzięcioł średni, muchołówka mała i białoszyja. Gatunkami lęgowymi na podmokłych łąkach i innych terenach otwartych są: derkacz, żuraw, bocian biały, jarzębatka, gąsiorek i ortolan.

Najliczniej występują gatunki związane z wodą: występuje tu kilka par lęgowych perkoza rdzawoszyjego i zausznika, a stosunkowo liczne są cyraneczki, nurogęsi i gągoły.

Oprócz ptactwa gniazdującego można spotkać wiele gatunków przelotnych, które korzystają z dogodnych warunków. Na niebie częstym widokiem są klucze gęsi. Ciekawostką jest tez kolonia czapli siwej zamieszkująca wysokie drzewa w okolicy Stobrawy.

Ptaki nie tylko występują w ostajach zdala od siedzib ludzkich, ale zbliżają się coraz bardziej do miast. W Brzegu popularne są łabędzie nieme, gawrony, wrony, kaczki krzyżówki. W okresie zimowym potrafią się pojawić nawet orzeł, łabędź krzykliwy, czapla biała, kormoran.